Ciąża - planowanie, na co uważać, dieta i suplementacja

Marek Skoczylas

Odpowiednie postępowanie w przebiegu ciąży ma ogromne znaczenie dla rozwoju płodu i zdrowia dziecka. Równie istotne jest przygotowanie prekoncepcyjne, czyli przed planowanym zapłodnieniem.

Takie świadome planowanie rodzicielstwa pozwala zwiększyć szansę na zapłodnienie, ponadto rzutuje na prawidłowy przebieg ciąży. Przygotowania do poczęcia dziecka powinny dotyczyć obojga partnerów i powinny trwać około 6-12 miesięcy.

Dlaczego przygotowania do ciąży są takie ważne?

Planowanie ciąży to strategia, która coraz bardziej zyskuje na znaczeniu. Kiedyś mało kto myślał o wdrożeniu specjalnych przygotowań przed zajściem w ciążę, ale obecnie uwzględnić należy wszechobecne narażenie na wiele niekorzystnych czynników zakłócających płodność.

Stąd coraz więcej mówi się o ogromnym znaczeniu stylu życia w okresie prekoncepcyjnym (przed planowanym zapłodnieniem). Dotyczy to zarówno kobiet, jak i mężczyzn. Odpowiednie strategie prekoncepcyjne obejmują wykonanie podstawowych badań, a także wprowadzenie kilku istotnych modyfikacji w stylu życia. Obejmują one m.in.:

- stosowanie odpowiednio zbilansowanej diety

- wdrożenie suplementacji

- redukcję stresu

- optymalną ilość snu

- regularną aktywność fizyczną

- normalizację masy ciała

Dlaczego to takie ważne? Statystyki dotyczące niepłodności stale się zmieniają — i to na niekorzyść. Raporty Światowej Organizacji Zdrowia z 2023 roku wskazują, iż problem ten dotyczy nawet 17,5% dorosłej populacji. W Polsce statystyki są jeszcze gorsze i mogą dotyczyć nawet 20% par.

Zgodnie z definicją, niepłodność to niemożność osiągnięcia ciąży w czasie 12 miesięcy pomimo regularnego współżycia.

Przyczyny niepłodności różnią się w zależności od płci. U mężczyzn dominującą przyczyną są nieprawidłowe parametry nasienia, a u kobiet najczęstsze przyczyny to endometrioza, zespół policystycznych jajników, Hashimoto, insulinooporność czy inne zaburzenia hormonalne. Poza tymi dającymi się łatwo zdiagnozować schorzeniami, negatywny wpływ na płodność mają:

- zbyt wysoka lub zbyt niska masa ciała (BMI poniżej 19 lub powyżej 35)

- narażenie na stres

- brak regularnej aktywności fizycznej, a u kobiet — także bardzo intensywny wysiłek fizyczny

- sięganie po używki (papierosy, alkohol, narkotyki)

- niewystarczająca ilość snu

- źle zbilansowana dieta (wysokie spożycie cukru i tłuszczów trans, niska podaż antyoksydantów, składników mineralnych i witamin).

Przygotowanie do zapłodnienia i ciąży ma na celu zwiększenie szans na poczęcie potomka, a także odpowiednio wczesne wykluczenie czynników, które mogą w negatywny sposób rzutować na rozwój płodu. Tu wymienić można przede wszystkim kondycję zdrowotną przyszłej mamy. O wiele łatwiej i bezpieczniej jest zadbać o przywrócenie prawidłowej masy ciała, wyleczenie anemii czy zaburzeń hormonalnych przed poczęciem niż w trakcie ciąży.

Jaki jest najlepszy plan działania? Na pewno należy rozpocząć przygotowania od wykonania odpowiedniej diagnostyki. To punkt wyjścia do podjęcia dalszych kroków. Jeśli badania wykażą jakikolwiek nieprawidłowości, należy wdrożyć działania mające na celu przywrócenie zdrowia. Ponadto konieczne jest wdrożenie zasad zdrowego, higienicznego trybu życia. Ogromne znaczenie ma także stosowana dieta i suplementacja.

Badania dla kobiet

Podstawowym badaniem, które powinna wykonać każda kobieta planująca ciążę, jest morfologia z rozmazem. To badanie pomaga na wstępne zdiagnozowanie wielu nieprawidłowości, w tym anemii, zaburzeń krzepnięcia krwi czy stanów zapalnych.

Jednym ze schorzeń, które ma negatywny wpływ na przebieg ciąży, jest anemia. Sama morfologia może okazać się niewystarczająca do tego, aby zdiagnozować to zaburzenie. Anemia zazwyczaj rozwija się na podłożu niedoboru żelaza i/lub witaminy B12 i początkowo takim niedoborom towarzyszą prawidłowe wyniki morfologii. Aby móc uchwycić niedobór na jak najwcześniejszym etapie, konieczne jest oznaczenie poziomu żelaza i ferrytyny, a także witaminy B12 i kwasu foliowego.

Na pewno warto skontrolować pracę tarczycy, gdyż zaburzenia pracy tego narządu mogą utrudniać zajście w ciążę. Ponadto nieleczona niedoczynność czy nadczynność tarczycy w ciąży może zwiększać ryzyko poronienia, porodu przedwczesnego, wad wrodzonych czy niskiej masy urodzeniowej. W okresie prekoncepcyjnym dobrze jest zatem oznaczyć TSH, hormony tarczycy fT3 i fT4, a także przeciwciała antyTPO, antyTG oraz TRAb.

Jednymi z najistotniejszych zaburzeń, które powinny być zdiagnozowane najlepiej na etapie przygotowań do ciąży, są insulinooporność i cukrzyca. Im wcześniej postawiona zostanie odpowiednia diagnoza, tym większa szansa na wyrównanie poziomu glukozy i insuliny — i najlepiej zrobić to jeszcze przed ciążą.

Dlaczego to tak ważne? Gdyż cukrzyca w przebiegu ciąży może skutkować:

- częstszymi infekcjami dróg moczowych

- nadciśnieniem

- wielowodziem (zwiększeniem objętości wód płodowych)

- makrosomią płodu (duża masa urodzeniowa)

- porodem przedwczesnym

- większym ryzykiem rozwoju cukrzycy typu 2 czy nadwagi w przyszłym życiu dziecka.

Podstawowe badania umożliwiające ocenę gospodarki węglowodanowej to glukoza i insulina, uzupełnione o obliczenie wskaźnika insulinooporności HOMA. W przypadku uzyskania wyników nieprawidłowych warto pogłębić diagnostykę, wykonując trzypunktową krzywą glukozowo-insulinową. W przypadku potwierdzenia insulinooporności dobrze jest dodatkowo wykonać USG jajników, gdyż takie zaburzenie może towarzyszyć zespołowi policystycznych jajników, czyli jednej z najczęstszych przyczyn problemów z płodnością u kobiet.

Poza TSH, hormonami tarczycy i insuliną dobrze jest skontrolować także poziom kilku innych hormonów, w tym:

- prolaktyny

- LH i FSH

- testosteronu całkowitego i wolnego

Kolejne na liście badań, które warto wykonać przed planowanym poczęciem, są badania serologiczne, obejmujące oznaczenie przeciwciał przeciwko Toxoplasma, Rubella virus, CMV , a także badania w kierunku HIV oraz HCV.

Na liście badań prekoncepcyjnych powinna znaleźć się witamina D, elektrolity, lipidogram i homocysteina, próby wątrobowe (aminotransferazy, GGTP, bilirubina) oraz parametry nerkowe, czyli mocznik, kreatynina oraz GFR.

Warto pamiętać o jeszcze jednym badaniu krwi: grupie krwi oraz czynniku Rh. Takie badanie wykonane u obojga rodziców pozwala oszacować ryzyko wystąpienia konfliktu serologicznego.

Poza wspomnianymi badaniami krwi dobrze jest wykonać badanie ogólne moczu, a także kilka badań ginekologicznych. Jednym z nich jest badanie czystości pochwy, umożliwiające ocenę flory fizjologicznej oraz diagnozowanie infekcji bakteryjnych i grzybiczych.

Kolejne badanie, które należy wykonać w gabinecie ginekologicznym to cytologia, czyli badanie w kierunku raka szyjki macicy. Doskonałym uzupełnieniem takiej profilaktyki przeciwnowotworowej jest USG piersi.

Ponadto zachęcam do kontrolowania ciśnienia krwi oraz masy ciała, a także regularnych wizyt w gabinecie stomatologicznym i — w razie potrzeby — wyleczenia wszelkich ubytków czy stanów zapalnych w jamie ustnej.

Badania dla mężczyzn

Najważniejszym badaniem jakiemu może poddać się przyszły tata jest seminogram, czyli mikroskopowe i makroskopowe badanie nasienia. Analiza makroskopowa obejmuje m.in. ocenę objętości, barwy, lepkości, czasu upłynnienia ejakulatu. Pod mikroskopem badana jest morfologia plemników, ich żywotność i ruchliwość, ponadto ocenie poddawana jest obecność leukocytów, erytrocytów czy makrofagów.

Poza seminogramem przyszły tata może wykonać następujące badania:

- morfologia

- badanie ogólne moczu

- glukoza

- witamina D3

- TSH i hormony tarczycy

- lipidogram

- próby wątrobowe

- mocznik, kreatynina i GFR

- testosteron wolny i całkowity

- badania w kierunku HIV i WZW C

- grupa krwi i Rh

- masa ciała

- ciśnienie tętnicze

Taka diagnostyka pozwala na zdiagnozowanie ewentualnych zaburzeń, mogących wpływać w negatywny sposób na płodność.

Dieta i suplementacja wspomagające płodność

Przygotowania do ciąży powinny obejmować prowadzenie szeroko pojętego zdrowego stylu życia. Jednym z najważniejszych elementów jest dieta. Dostępnych jest wiele analiz i badań traktujących o roli diety w okresie prekoncepcyjnym i jej wpływie na płodność.

Jedną z najciekawszych analiz, dostarczających kompleksowych informacji na temat żywienia kobiet w okresie przed ciążą dostarcza badanie NHS II. Jakie wnioski płyną z tych analiz Dieta powinna być skomponowana pod kątem ilości i jakości zawartych w posiłkach makroskładników - węglowodanów, białek i tłuszczów.

Spożycie węglowodanów ma wpływ na poziom glukozy oraz wrażliwość na insulinę - a te wskaźniki często wymieniane są w kontekście płodności. Za najlepszy wybór uznawane są produkty węglowodanowe o niskim indeksie glikemicznym - ciemne makarony, razowe pieczywo, brązowy ryż, strączki.

Istotne znaczenie ma ponadto zwiększenie spożycia nietrawionych węglowodanów, czyli błonnika. Z kolei dieta, w której dominują produkty o wysokim indeksie glikemicznym, np. białe pieczywo, makarony, biały ryż zwiększa ryzyko problemów z płodnością u kobiet.

Dieta powinna być zbilansowana pod kątem zawartości białka. Istotne znaczenie poza jego ilością ma także źródło białka. Zdecydowanie lepiej jest sięgać po białko roślinne niż zwierzęce. Spożywanie 5% energii w postaci białka roślinnego w przeciwieństwie do białka zwierzęcego wiązało się z ponad 50% niższym ryzykiem niepłodności owulacyjnej.

Przejdźmy zatem do tłuszczów. Większe ryzyko niepłodności może pojawić się podczas spożywania tłuszczów trans, zwłaszcza przy niższym spożyciu nienasyconych kwasów tłuszczowych. Natomiast odwrócenie tych proporcji przekłada się na większe szanse na zapłodnienie.

Poza makroskładnikami należy zwrócić uwagę także na mikroskładniki pokarmowe - witaminy, składniki mineralne, antyoksydanty. Bardzo korzystny wpływ na płodność kobiety mają następujące związki:

- beta-karoten

- witamina E

- witamina C

- witamina D

- witaminy z grupy B, zwłaszcza kwas foliowy

- selen

- żelazo

- miedź

- cynk

- jod

- cholina

Aby dostarczyć optymalne ilości tych związków, należy stosować jak najbardziej zróżnicowaną dietę, bazującą na nieprzetworzonych produktach. Posiłki powinny zawierać pełne ziarna zbóż, tłuste ryby morskie, jaja, warzywa, owoce jagodowe, strączki, orzechy, nasiona i pestki, oleje tłoczone na zimno.

Ponadto można sięgnąć po odpowiednie suplementy diety, w tym suplementy z witaminą D, choliną, kwasami omega 3, kwasem foliowym.

Mężczyźni także powinni zadbać o odpowiednio zbilansowaną dietę. Poza wdrożeniem ogólnych zasad optymalnego żywienia, szczególną uwagę należy zwrócić na dostarczenie następujących związków odżywczych:

- kwasów omega 3

- witaminy D

- cynku

- kwasu foliowego i innych witamin z grupy B

- L-argininy

- L-karnityny

- witaminy E

Poza dietą źródłem wymienionych związków mogą być odpowiednie suplementy diety.

Modyfikacje stylu życia

Aby wspomagać płodność, należy zadbać o utrzymywanie prawidłowej masy ciała. Zarówno zbyt wysokie, jak i zbyt niskie BMI (Body Mass Index) może utrudniać zapłodnienie. Utrzymaniu właściwej masy ciała sprzyja stosowanie diety o odpowiedniej kaloryczności, dopasowanej do indywidualnego zapotrzebowania na kalorie.

Ponadto ogromne znaczenie ma aktywność fizyczna. I tu ważna uwaga - powinny zadbać o nią zarówno osoby z nadmierną masą ciała, jak i te osoby, u których brak jest potrzeby zrzucenia nadmiarowych kilogramów. Regularny ruch wpływa korzystnie na poziom testosteronu u mężczyzn oraz poprawia parametry nasienia.

W przypadku kobiet szczególnie istotne jest, aby unikać zbyt intensywnego wysiłku. Przy zbyt intensywnej aktywności może dojść do zaburzeń hormonalnych, które przełożą się na problemy z płodnością.

Oczywistą kwestią, o którą należy zadbać na etapie planowania potomstwa jest rezygnacja z używek. Dotyczy to palenia papierosów, także e-papierosów, a także alkoholu. Paleniu papierosów przez kobiety towarzyszy wzrost poziomu androgenów, ponadto może dojść do opóźnienia implantacji zarodka i wzrostu ryzyka rozwoju ciąży pozamacicznej. Z kolei u mężczyzn konsekwencją palenia tytoniu jest pogorszenie wszystkich parametrów nasienia.

A w jaki sposób alkohol zaburza płodność? U kobiet obserwuje się m.in. wzrost poziomu estrogenu, prowadzący do zmniejszenia uwalniania hormonu FSH i zaburzenia procesu owulacji. Z kolei panowie sięgający po alkohol muszą liczyć się ze spadkiem objętości nasienia i zmniejszeniem liczby plemników.

O czym jeszcze pamiętać? Wskazana jest redukcja stresu, a także zadbanie o optymalną ilość snu (7-8 godzin na dobę).